12 Eylül Darbesi, Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından 12 Eylül 1980 günü emir-komuta zinciri içinde gerçekleştirildi. Bu darbe, 27 Mayıs 1960 darbesi ve 12 Mart 1971 muhtırasının ardından Türkiye Cumhuriyeti tarihinde gerçekleşen 3 darbe. Bu darbeyi sadece sayılara indirgemek zor. Çünkü bu sayıların ve tarihlerin içi acı, hüzün, sürgün, tutsaklık ve direnmelerle yoğrulmuş bir yığın insan hikayesiyle dolu. Sayılar bize sadece yıkımın bilançosunu çıkarıyor:
9 YILLIK ASKERİ YÖNETİM
▪ Darbeden hemen sonra Süleyman Demirel'in Başbakan olduğu hükümet görevden alındı, Meclis lağvedildi, 1970 sonrasında değiştirilen 1961 Anayasası uygulamadan kaldırıldı ve Türkiye siyasetinin yeniden tasarlandığı bir askerî dönem başladı. Bu dönem yaklaşık dokuz yıl sürdü.
▪ 12 Eylül tarihli 2 numaralı bildiriyle ülke genelinde 13 sıkıyönetim bölgesine 13 general sıkıyönetim komutanı olarak atandı. 7 numaralı bildiriyle siyasi partilerin faaliyetleri yasaklandı. Türk Hava Kurumu, Çocuk Esirgeme Kurumu ve Kızılay dışındaki derneklerin faaliyetleri durduruldu.
▪ Emniyet Genel Müdürlüğü başta olmak üzere polis teşkilatı Jandarma Genel Komutanlığının emrine verildi. Darbe günü Emniyet ve MİT üst düzey yöneticileri Genelkurmay Başkanlığı’na davet edilerek TRT ve PTT Genel Müdürleriyle beraber tecrit edildi.
▪ 20 Eylül'de Kenan Evren eski Deniz Kuvvetleri Komutanı Bülend Ulusu’yu başbakan olarak görevlendirdi ve 21 Eylül'de Ulusu’nun sunduğu bakanlar kurulu listesi Milli Güvenlik Konseyi tarafından onaylandı.
▪ Ecevit ve Demirel eşleriyle birlikte aynı uçakla Hamzakoy'a götürüldü. Yaklaşık bir ay boyunca, 11 Ekim 1980'e kadar burada kaldılar. Necmettin Erbakan aynı gün Uzun Ada'ya götürüldü. Alparslan Türkeş evinde bulunamadığı için Milli Güvenlik Konseyi, 13 Eylül'de bir bildiriyle teslim olmaması halinde suçlu duruma düşeceğini belirtti. Bunun üzerine 14 Eylül'de Ankara Merkez Komutanlığı’na teslim oldu ve Uzun Ada'ya gönderildi.
DEĞİŞTİRİLEN KANUNLAR VE 82 REFERANDUMU
▪ Darbe ardından geçen 3 yıl içerisinde önemli kanunların tamamına yakını değiştirildi ve askerî yönetimin belirlediği Danışma Meclisi tarafından hazırlanan Anayasa, 7 Kasım 1982 yılında yapılan ve aleyhte konuşmanın ve propaganda yapmanın yasak olduğu referandumda, yüzde 92'lik "Evet" oyu ile büyük farkla kabul edildi. Aynı halk oylamasında, Kenan Evren otomatik olarak Cumhurbaşkanı seçildi.
1 MİLYONDAN FAZLA KİŞİ FİŞLENDİ, ON BİNLERCE KİŞİ YARGILANDI
▪ Darbe sonrası devlet yöneticilerinin emriyle ‘anarşist’ ilan edilen 1 milyon 683 bin kişi fişlendi. Devlet Güvenlik Mahkemesi tarafından açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı.
7 BİN KİŞİYE İDAM CEZASI İSTENDİ, ONLARCA KİŞİ İDAM EDİLDİ
▪ 7 bin kişi için idam cezası istendi ve 517 kişiye idam cezası verildi. Haklarında idam cezası verilenlerden 50'si asıldı (26 siyasi suçlu, 23 adli suçlu, 1'i Asala militanı). Bu süreçte, Milli Güvenlik Konseyi kararıyla 17 yaşındaki Erdal Eren de idam edildi. İdamları istenen 259 kişinin dosyası ise Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne gönderildi.
EN TEMEL HAKLARA EL KOYULDU: BİNLERCE KİŞİ VATANDAŞLIKTAN ÇIKARILDI, ‘SAKINCALI’ GÖRÜLENLER İŞTEN ATILDI
▪ 71 bin kişi Türk Ceza Kanunu'nun 141, 142 ve 163. maddelerinden yargılandı,
▪ 98 bin 404 kişi örgüt üyesi olmak suçlamasıyla yargılandı.
▪ 388 bin kişiye pasaport verilmedi. 30 bin kişi sakıncalı olduğu için işten atıldı.
▪ 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı.
YURT DIŞINA ON BİNLERCE KİŞİLİK SİYASİ GÖÇ OLDU
▪ 30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurt dışına gitti.
▪ 300 kişi kuşkulu bir şekilde öldü. 171 kişinin işkenceden öldüğü belgelendi.
KÜLTÜR SANATA, SİVİL TOPLUM ÇALIŞMALARINA DARBE
▪ 937 film sakıncalı bulunduğu için yasaklandı.
▪ 23 bin 677 derneğin faaliyeti durduruldu.
ÖĞRETMENLER, GAZETECİLER, HAKİMLER CEZALANDIRILDI
▪ 3 bin 854 öğretmen, üniversitede görevli 120 öğretim üyesi ve 47 hâkimin işine son verildi.
▪ Aynı dönem 400 gazeteci için toplam 4 bin yıl hapis cezası istendi. Gazetecilere 3 bin 315 yıl 6 ay hapis cezası verildi. 31 gazeteci cezaevine girdi. 300 gazeteci saldırıya uğradı. 3 gazeteci silahla öldürüldü.
2010 REFERANDUMU
▪ 12 Eylül darbesinden 30 yıl sonra 12 Eylül 2010'daki referandumda %58 evet oyu çıktı ve 13 Eylül 2010 sabahından itibaren 12 Eylül'ün sorumluları hakkında suç duyuruları yapılmaya başlandı. 12 Eylül 2010 tarihinde sonuçlanan referandum sonrasında değiştirilen yasalar çerçevesinde 12 Eylül 1980 yılında gerçekleştirilmiş olan ihtilalden mağdur olanların ilgililere dava açma hakkı doğdu. Bunun sonucunda referandum tarihinin ilk gününden itibaren savcılığa binlerce suç duyurusunda bulunuldu.
▪ Bütün bu suç duyuruları toplanıp Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından 7 Nisan 2011 yılında ilk soruşturma açıldı. Darbenin üzerinden geçen 31 yıl sonundaaçılabilen ilk soruşturma oldu.
▪ Dava sonucunda Kenan Evren ve Tahsin Şahinkaya, Türk Ceza Kanunu’nun 765 sayılı “Devlet kuvvetleri aleyhine cürümler” başlıklı 146. maddesi uyarınca ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına çarptırıldılar. Eski Hava Kuvvetleri Komutanı emekli Orgeneral Tahsin Şahinkaya'nın, Kenan Evren’den iki ay sonra, 90 yaşında ölmesiyle Yargıtay aşamasındaki dava düştü.
Kaynak: Diyarbakır Söz